Logopedia jako nauka Tom I - Przedmiot i metodologia badań

Treść rozdziału, sytuując się po stronie opracowań metodologicznych, teoretycznych, koncepcyjnych, odzwierciedla proces budowania metateorii dotyczącej logopedii jako nauki w zna-czeniu szerokim ( sensu largo) oraz logopedii jako nauki w znaczeniu wąskim ( sensu stricto). Mimo że logopedia sensu stricto jest częścią logopedii sensu largo, granice między nimi są wyraźne i na poziomie metanauki – nieprzekraczalne. Zamierzony radykalizm demarkacyjny pozwolił wyodrębnić logopedię podkreślającą swoje związki z zewnętrznymi uwarunkowaniami jej rozwoju (historyczny-mi, społeczno-kulturowymi, psychologicznymi), której podstawowe kategorie badawcze to: podmiot logopedii, przedmiot logopedii i logopedia sensu stricto, oraz samą logopedię sensu stricto, której składowymi są: praca naukowa i jej wytwory (wiedza o przedmiocie poznania, metodologia, termi-nologia). Ta druga, stanowiąc twarde naukowe jądro logopedii, wykracza już poza poziom nauki w kierunku metanauki, czyli metalogopedii.

W związku z dużym zróżnicowaniem metod badań nad autyzmem autorka dostrzega potrzebę pogłębionej refleksji metodologicznej przed planowaniem badań własnych, dotyczących kompetencji semantyczno-leksykalnej dzieci z autyzmem. W tym celu, za pomocą metody analizy i krytyki piśmiennictwa, zmierza do omówienia wybranych problemów teoretycznych i sformułowa-nia wniosków do badań własnych. Konkluduje, że badanie kompetencji językowej w autyzmie wymaga wytężonej pracy koncepcyjnej, w tym pogłębionej refleksji metodologicznej; dysponowania umiejętnościami praktycznymi składającymi się na warsztat naukowy oraz świadomością epistemo-logiczną. W końcowej partii szkicuje plan badania rozumienia czasowników przez dzieci z autyz-mem.

Wiedza zorganizowana jest w umyśle człowieka w postaci schematów, skryptów, ram i pojęć. Logopedia, podobnie jak inne dyscypliny naukowe, dostrzega potrzebę opisu schematów/ skryptów poznawczych w diagnozowaniu logopedycznym. Kształt struktur poznawczych (w postaci schematów, skryptów, a także pojęć) zawartych w umyśle dziecka oraz osoby dorosłej obrazuje: zasób wiedzy, jaką posiada badana osoba, jej uporządkowanie, sposób obrazowania świata oraz bogactwo doświadczeń odnoszących się do analizowanego fragmentu rzeczywistości. Zdaniem M. Kielar-Turskiej schemat opowiadania zawarty w umyśle osoby ułatwia i pomaga jej zrozumieć tekst, zapamiętać go, a także stanowi pomoc przy jego odtwarzaniu (2018: 76).

Celem niniejszego opracowania jest prezentacja różnych technik emocjonalnej fluencji werbalnej, które opierają się na analizie jakościowo-ilościowej ciągów słów. Techniki te pozwalają na opis organizacji oraz struktury wewnętrznej pojęć afektywnych. Zestawy wygenerowanych słów ujawniają potoczną konceptualizację emocji ze względu na to, iż płynność słowna jest uznawana za miarę pamięci epizodycznej i semantycznej. Materiał językowy pozyskany tymi technikami pozwolił nie tylko zrekonstruować strukturę pojęć z pięciu grup pojęć afektywnych, tj. ze spektrum miłości, radości, strachu, smutku i złości, ale także opisać ich zróżnicowanie ze względu na różnorodne czynniki podmiotowe, takie jak płeć, wiek, cechy osobowości czy emocjonalności. Omówione badania są pierwszą próbą wykorzystania emocjonalnej płynności werbalnej do opisu struktury pojęć na materiale polskojęzycznym.

W polskiej logopedii różnie się interpretuje i ustala zakres znaczeniowy terminów służących do opisu nieprawidłowości w przyswajaniu przez dziecko języka i jego użycia. Tradycja rodzima, różne podejścia teoretyczne badaczy i złożoność problemu utrudniają wprowadzenie jed-nolitej, jednoznacznej terminologii, zgodnej ze standardami krajów zachodnich. Celowość nadmier-nego jej rozbudowywania również nie jest wskazana, jednak w wypadku terminów: „zaburzenie rozwoju mowy”, „zaburzenie rozwoju języka”, „opóźnienie rozwoju mowy”, „opóźniony rozwój mowy” (ORM) zróżnicowanie ma sens. Autorka postuluje przyjęcie ściśle określonego znaczenia wymienionych pojęć szczegółowych w celu ułatwienia opisu zaburzeń rozwoju mowy i języka.

W historii gatunku ludzkiego ewolucja możliwości językowych następowała wraz z rozwojem struktur mózgowych o coraz większej złożoności na wielu poziomach ich wewnętrznej organizacji. Porządek następowania kolejnych faz w procesie kształtowania się zdolności języko-wych w filo- i ontogenezie człowieka określony jest zasadą: od najbardziej pierwotnych do coraz bardziej złożonych. Ta hierarchia opiera się na uwarunkowaniach neurobiologicznych – w procesach formowania i odbioru wypowiedzi uczestniczą wszystkie piętra organizacji mózgu. Uniwersalny i kompletny model rozwoju człowieka jako gatunku i jednostki buduje perspektywę porządkującą wiedzę o neurobiologicznych uwarunkowaniach ludzkich zdolności językowych. W artykule omó-wione zostaną koncepcje ewolucyjne i inwolucyjne oraz strategie, jakie należy przyjąć w stymulo-waniu, kształtowaniu i odbudowie zachowań językowych u dzieci z zaburzeniami mowy i u dorosłych, u których wystąpiły zmiany inwolucyjne i neurodegeneracyjne. Strategie te wynikają z praw rozwoju i działania układu nerwowego człowieka.

W pracy pokazane są takie zabiegi poznawcze, jak umiejętność dzieci w wieku przedszkolnym do ujmowania swojej wiedzy i niewiedzy w formie pytań. Dążenie do poznania świata objawia się też w strukturach definicyjnych, frazeologicznych, argumentacyjnych, cytacjach i formach perswazyjnych. Uwidacznia się ponadto w rozległym obszarze wiedzy/niewiedzy z róż-nych dziedzin życia, np. polityki, gospodarki, obyczajowości. Tekst ten skupia się poza tym na uwidocznieniu gotowości dziecięcej do roli bycia ważnym w świecie przez odkrywanie nieprawi-dłowości w postępowaniu dorosłych.

Analogia, uznawana za fenomen ludzkiego umysłu, od czasów starożytnych wyko-rzystywana była do opisu zjawisk językowych, które ukształtowały podstawy gramatyki, myślenia o języku jako uporządkowanej strukturze. W językoznawstwie analogię sprowadzono do proporcji. W artykule odwołano się do roli wnioskowania przez analogię w wyjaśnianiu procesów poz-nawczych i językowych i jej udziału w rozwoju mowy, przede wszystkim rozwoju sprawności morfologicznej. Przedstawiono wyniki badań autorki, w których wykorzystano zabawę wieloele-mentowymi proporcjami. Pozwoliły one określić trudności w respektowaniu relacji formy i treści dzieci w wieku szkolnym, młodzieży i studentów, w tym studentów z uszkodzonym słuchem oraz dzieci i młodzieży z autyzmem, zespołem Aspergera, niepełnosprawnością intelektualną. Wskazano na potrzebę badań nad rozwojem struktury leksykalno-semantycznej, określeniem etapów jej roz-woju i ich charakterystycznych cech. Wskazano na potrzebę uwzględniania sprawności morfologicz-nej w diagnozie logopedycznej i programowaniu języka.

Mechanizm interakcji zaproponowany w badaniach Levinsona i Holler (2014) w płasz-czyźnie kulturowej stanowi bazę intencjonalnych zachowań człowieka wpisanych w teorię umysłu. Jest podstawą rozwoju kompetencji komunikacyjnej. Aby zrozumieć znaczenie poszczególnych słów, np. zaimków osobowych, mówca, ale i odbiorca musi je usadowić w kontekście społecznym, pojęciowym, ale też pozajęzykowym, który znany jest zarówno nadawcy komunikatu, jak i odbiorcy. Dopiero opanowanie takich czynników w komunikacji, jak: wymiana spojrzeń, gest wskazywania palcem, naśladownictwo i współpraca pozwoli osobie ze spektrum autyzmu dokonać progresu w na-bywaniu języka oraz społecznej komunikacji. W związku z powyższym przeprowadziłam badanie, którego cel stanowiło ustalenie, czy w komunikacji osób ze spektrum autyzmu występują czynniki budujące „mechanizm interakcji”? Grupa badawcza liczyła 78 osób (w tym 64 chłopców, 14 dziew-cząt) ze zdiagnozowanym spektrum autyzmu w wieku 5–10 lat. Metoda: obserwacja, eksperyment oraz opis statystyczny. Wnioski: Zespół czynników stanowiący podwaliny komunikacji społecznej (zwany mechanizmem interakcji) ulega zaburzeniu w spektrum autyzmu. Odnotowano jednak róż-nice w ich stosowaniu w autyzmie wczesnodziecięcym oraz zespole Aspergera.

Autorka przedstawia dylematy, wątpliwości, konieczne rozstrzygnięcia, z jakimi mu-siała się zmierzyć, projektując badania dotyczące efektywności terapii dyslalii. Prezentowane opra-cowanie jest głosem w dyskusji na temat metodologii badań w logopedii. W opracowaniu zostają przedstawione rozważania na temat definicji pojęcia „efektywność terapii dyslalii”, wybrane probl-emy badawcze oraz niektóre wyniki badań. Autorka wskazuje także na ograniczenia prowadzonej kwerendy.

W rozdziale omówiono pojęcie wymowy wzorcowej w kontekście stylizacji scenicznej na przykładzie stylizacji gwarowej. Przedstawiono cechy charakterystyczne podkrakowskiej gwary. Przeanalizowano kwestie gwarowe w scenicznych realizacjach Wesela Stanisława Wyspiańskiego – w reżyserii Andrzeja Wajdy i Jerzego Grzegorzewskiego oraz w adaptacji filmowej Wajdy. Na tej podstawie uzasadniono potrzebę współpracy logopedy artystycznego w konsultowaniu warstwy brzmieniowej tekstu i wymowy aktorów na scenie.

Logopedia artystyczna nie wypracowała odrębnych, właściwych tylko dla niej metod, opartych na wynikach badań eksperymentalnych. Od początku istnienia tej specjalizacji korzystała – zarówno w praktyce, jak i refleksji teoretycznej – z narzędzi wypracowanych w ramach między innymi logopedii, językoznawstwa, retoryki. Są takie elementy oceniane w logopedii artystycznej, które nie poddają się wystandaryzowanym kryteriom, dlatego korzystała ona, korzysta i będzie korzystała również z wiedzy intuicyjnej logopedy, np. w ocenie estetycznego brzmienia głosek, interpretacji tekstów, walorów głosowych. Jednakże specjalizując się w zakresie logopedii artystycz-nej i medialnej, konieczne jest też uwzględnianie wyników badań eksperymentalnych, umożliwia-jących wgląd w obszary stosunkowo rzadko badane wcześniej, a bardzo istotne w tej specjalności, jak składniki prozodyczne mowy czy głos.

Tekst prezentuje procedurę badań normatywnego maksymalnego czasu fonacji (MPT) młodych, polskojęzycznych osób dorosłych. Cel pilotażu: weryfikacja metod i narzędzi do badań. Badani: 43 studentów – 22 kobiety i 21 mężczyzn. Procedura badania: 1) medyczne (laryngologicz-no-foniatryczne, spirometryczne, fizjoterapeutyczne), 2) logopedyczne (ocena motoryki języka i warg, pomiar MPT dla głosek [a], [u], [i], [s], [z], [x] – fonacja legato i staccato, ocena czytania listy słów i mowy swobodnej). Wnioski: konieczność skrócenia procedury badania i opracowania systemu przechowywania danych.

Publikacja stanowi propozycję postępowania logopedycznego w przypadku osób transpłciowych przechodzących tranzycję i jest pierwszą próbą zaznajomienia środowiska polskich logopedów z tą tematyką. Scharakteryzowano grupę docelową, określono specyfikę jej potrzeb i możliwości, zaprezentowano podstawowe techniki terapeutyczne. Standard powstał w oparciu o analizę materiałów i publikacji anglojęzycznych (głównie amerykańskich) poświęconych diagnozie i terapii osób transpłciowych oraz dzięki adaptacji metod stosowanych w logopedii artystycznej, a także w przypadkach dysfonii.

Artykuł jest próbą opisu zmiany w komunikacji i pragmalingwistyce XXI w., której przyczyną jest koniec kultury języka i druku oraz rewolucja wizualno-technologiczna. Efektem tej zmiany jest przeniesienie w wypowiedziach językowych ciężaru gatunkowego z intencji na skutek i uczynienie z komunikacji językowej komunikacji odbiorcy/czyni, za którą w dalszym ciągu odpo-wiedzialność ponosi nadawca/czyni. Potrzeba wprowadzenia tej zmiany dotyczy zwłaszcza komu-nikacyjnej przestrzeni publicznej, w której spotykają się osoby o bardzo różnych kompetencjach językowych i ogólnokomunikacyjnych. W artykule znajduje się opis warunków skuteczności por-ozumiewania się między ludźmi w tej przestrzeni. Za pomocą metafory topograficznej ukazano, na czym polega efektywna komunikacja na mokradłach i bagnach komunikacyjnych, nizinach i równi-nach, płaskowyżach i wyżynach oraz szczytach i lodowcach komunikacyjnych oraz pomiędzy miesz-kańcami/kami tych różnych krain.