Wyzwania i perspektywy geografii społeczno-ekonomicznej i gospodarki przestrzennej

Powołanie dyscypliny geografia społeczno-ekonomiczna i gospodarka przestrzenna wzbudziło dyskusję w geografii i pokrewnych dyscyplinach. W opracowaniu skoncentrowano się na kwestii integralności nowej dyscypliny, przedstawiając: a) zarys drogi do instytucjonalizacji obu subdyscyplin, z uwzględnieniem specyficznego statusu „nauk przestrzennych”; b) złożoną tożsamość, ze wskazaniem podobieństw i różnic między składowymi nowej dyscypliny oraz dlaczego rozeszły się drogi rozwoju naukowego obu składowych; c) wreszcie możliwości ich integracji, zgadzając się z opinią, że istniejące merytoryczne różnice między obszarami badawczymi w mniejszym stopniu decydują o efektach działań poznawczych niż postawy badaczy i społeczna organizacja badań.

Współczesną geografię społeczno-ekonomiczną cechuje pluralizm różnych orientacji (nurtów) metodologicznych, uznawanych za komplementarne sposoby badania i interpretowania rzeczywistości. Powszechnie akceptowany stał się pewien eklektyzm metodologiczny, to jest łączenie elementów różnych podejść. Szczególny potencjał niosą w sobie w mojej opinii podejścia relacyjne oraz ewolucyjne umożliwiające wyjaśnianie dynamiki przestrzennej organizacji zjawisk poprzez uchwycenie mechanizmów jej przemian lub trwałości na drodze analizy relacji różnych podmiotów działających w przestrzeni. Na tle innych nauk społecznych geografię wyróżnia szczególna wrażliwość na kontekst przestrzenny oraz na skalę geograficzną. Umiejętność wiązania zjawisk i procesów społecznych, gospodarczych, politycznych i przyrodniczych w różnych układach przestrzennych pozwala geografii społeczno-ekonomicznej wnieść znaczący wkład w rozwiązywanie współczesnych problemów środowiskowych, społecznych i gospodarczych.

Rozdział poświęcony jest omówieniu wybranych problemów dotyczących funkcjonującej od pięciu lat dyscypliny naukowej o genezie złożonej z dwóch nauk: geografii społeczno-ekonomicznej i gospodarki przestrzennej. W opracowaniu postawiono 6 pytań ważnych dla konsolidacji dyscypliny, ale także istotnych z punktu widzenia jej dalszego rozwoju i wzmocnienia pozycji w naukach społecznych i całym systemie nauk. Tekst odpowiada skrótowo na te pytania. W końcowej części pracy sformułowano kilka innych problemów, które, zdaniem autora, wymagają pewnej refleksji i dyskusji.

W rozdziale poruszono kwestię kształtowania tożsamości dyscypliny – geografii społeczno-ekonomicznej i gospodarki przestrzennej. Zaznaczono, że obecnie, w warunkach dynamicznego otoczenia nauki, tożsamość dyscyplin ulega rozmyciu i osłabieniu. Artykuł skupia się na zagadnieniu tożsamości geografii społeczno-ekonomicznej i gospodarki przestrzennej w kontekście koncepcji kotwiczenia, jako praktycznej strategii radzenia sobie z kryzysami. Analiza koncentruje się m.in. na aspektach interdyscyplinarności oraz relacji między dyscypliną a innymi pokrewnymi naukami, takimi jak historia, socjologia czy ekonomia. Zauważono, że przestrzeń fizyczna, rozumiana jako podłoże lub wręcz sama Ziemia, stanowi najbardziej rozpoznawalny na zewnątrz i stały przedmiot zainteresowania geografii. Wzrost zainteresowania innymi koncepcjami przestrzeni w geografii, takimi jak ekologiczna, społeczna czy kulturowa, zachodzi w bliskim związku z przestrzenią fizyczną. Interesująca jest także obserwacja, że inne dyscypliny również skupiają się na tym konkretnym rodzaju przestrzeni, co podkreśla fundamentalną rolę geografii społeczno-ekonomicznej jako nauki chorologicznej i producenta wiedzy. Dbając o jej postrzeganie jako istotnego narzędzia do analizy zjawisk społeczno-ekonomicznych, autor sugeruje, że przestrzeń fizyczna, bez względu na to, jak ją nazwiemy (terytorium, miejsce, krajobraz, środowisko), jest kluczowym fundamentem tożsamości współcześnie kształtującej się dyscypliny. Ta najważniejsza kotwica pragmatycznej tożsamości, między innymi wiążąca losy geografii społeczno-ekonomicznej i gospodarki przestrzennej, ma ważne znaczenie w dyskusji o podstawach teoretycznych i metodologicznych wiedzy w tym zakresie.

Celem rozważań jest ukazanie współczesnej geografii społeczno-ekonomicznej jako konglomeratu dyscyplin naukowych, jego powiązań wewnętrznych oraz zewnętrznych z innym konglomeratem naukowym jakim jest ekonomia. Pojęcie konglomeratu, choć ma konotacje geograficzne, zostało użyte – w nawiązaniu do nauk ekonomicznych – jako holding grupujący przedsiębiorstwa różnych branż. Stosując analogię, holding tworzy geografia społeczno-ekonomiczna („spółka-matka”), wnosząc swój „kapitał” do spółek-córek i łącząc go z „kapitałami” innych dyscyplin naukowych, traktowanych zarówno jako „spółki-matki”, jak i „spółki-córki”, co otwiera nowe, inspirujące pola badawcze. Korzyścią, jaką osiąga holding, jest pozyskanie kapitału zewnętrznego (poznawczego, metodologicznego i aplikacyjnego) zarówno przez „spółki-matki” jak i „spółki-córki”. Łatwo w tej sytuacji zauważyć, że przepływy wewnątrz holdingu są wielokierunkowe, a poza tym występują też powiązania między różnymi holdingami, zarówno na poziomie „spółek-matek” jak i „spółek-córek”, co jest typowe dla gospodarki sieciowej. W rozdziale posłużono się dwoma studiami przypadku. W pierwszym z nich podjęto analizę relacji między dwoma holdingami naukowymi, jakimi są: geografia społeczno-ekonomiczna oraz ekonomia, a w drugim – relacje wewnątrz holdingu na przykładzie geografii społeczno-ekonomicznej i gospodarki przestrzennej.

Geografia społeczno-ekonomiczna i gospodarka przestrzenna stanowi nową organizacyjnie dyscyplinę w systemie polskiej nauki. Jednak jej dziedzictwo, dotychczasowe współistnienie z geografią fizyczną, a ponad wszystko wyzwania przyszłości stale prowokują do zadawania nowych, ale ważnych pytań i prób odpowiedzi na nie. Kwestie te pojawiają się także w niniejszym tekście, w którym podjęto się próby odpowiedzi na takie pytania i dylematy jak: spójność dyscypliny, zagrożenia dyscypliny, „fizyczność” dyscypliny i jej przyszłość. Ta ostatnia kwestia skonstatowana została szczególnie w odniesieniu do dalszej cyfryzacji rzeczywistości i rosnącej roli sztucznej inteligencji w aktywności akademickiej. Praca powstała w oparciu o własne badania, doświadczenia i obserwacje autora. Stanowi głos w dyskusji polskiego środowiska geograficznego na temat poruszanych kwestii i zagadnień.

Ustanowienie w 2018 r. geografii społeczno-ekonomicznej i gospodarki przestrzennej jako autonomicznej dyscypliny naukowej stało się kolejną okazją do podjęcia dyskusji nad jej pozycjonowaniem wśród innych dyscyplin, szczególnie wśród nauk społecznych. Jednym z istotnych kryteriów owego pozycjonowania jest aspekt instytucjonalny. Od 2019 r. przedstawiciele utworzonej dyscypliny zostali członkami Rady Doskonałości Naukowej, organu państwowego działającego na rzecz rozwoju kadry naukowej. Prace statutowe ww. instytucji oraz refleksje przedstawicieli dyscypliny wynikające z procedowania spraw o nadanie stopnia doktora habilitowanego i tytułu profesora, stanowią główną treść niniejszego opracowania.

Przedmiot rozważań w niniejszym tekście stanowi aspekt organizacyjny systemu awansów naukowych w Polsce w świetle działalności Rady Doskonałości Naukowej. Po pierwsze, celem opracowania jest diagnoza wybranych efektów zmian wprowadzonych przez Ustawę 2.0 w 2018 r. Po drugie, celem jest zaproponowanie rozwiązań, które miałyby przeciwdziałać niekorzystnym rezultatom przeprowadzonej reformy. W prowadzonym rozumowaniu zastosowano metodę krytycznej analizy literatury przedmiotu oraz tzw. metodę prognostyczną w odniesieniu do propozycji rozwiązań usprawniających. Struktura opracowania jest konsekwencją obu przyjętych celów. Po wstępie w punkcie drugim syntetycznie zarysowano spotykane w literaturze klasyfikacje nauk ekonomicznych. W punkcie trzecim uwagę skupiono na zaproponowaniu wybranych rozwiązań prospektywnych. W zakończeniu zebrano wnioski wynikające z przeprowadzonych rozważań.

W artykule zaprezentowano wyniki ewaluacji nauki w zakresie kryterium K1 – publikacji naukowych za okres 2017–2021 w dyscyplinie geografia społeczno-ekonomiczna i gospodarka przestrzenna na tle innych dyscyplin. Bazowano głównie na bazie ponad 305 tys. udziałów w tzw. slotach publikacyjnych, udostępnionych przez Ministerstwo Edukacji i Nauki. Analiza odpowiedzieć zwłaszcza na trzy pytania: (1) jaka była struktura publikacyjna slotów oraz czy GSEiGP wyróżnia się w jakiś sposób na tle innych dyscyplin? (2) jakie wydawnictwa i czasopisma były preferowane? (3) czy polskie wydawnictwa geograficzne, w tym w szczególności czasopisma były atrakcyjne dla badaczy z innych dyscyplin? Prezentowane opracowanie jest pokłosiem referatu autora, zaprezentowanego w listopadzie 2023 r. na posiedzeniu plenarnym Komitetu Nauk Geograficznych PAN.

W rozdziale podjęto problematykę aplikacyjności badań geografii społeczno-ekonomicznej oraz nakreślono relacje pomiędzy jej funkcją praktyczną a poznawczą. Wskazano, że funkcja praktyczna jest zazwyczaj wtórna wobec funkcji poznawczej. Ponadto podjęto próbę wskazania istotnych pól zastosowań dyscypliny w praktyce funkcjonowania otoczenia społeczno-gospodarczego: klasyczne i oparte o nowe metody obliczeniowe analizy koncentracji przestrzennej, przepływów, badanie skutków różnych inwestycji czy branż na lokalne otoczenie oraz prace ewaluacyjno-ocenne. W oparciu o prostą analizę bibliometryczną potwierdzono tezę o dużym potencjale aplikacyjnym współczesnej polskiej geografii społeczno-ekonomicznej.

Celem rozdziału jest przedstawienie znaczenia dorobku teoretyczno-metodologicznego geografii społeczno-ekonomicznej i gospodarki przestrzennej w diagnozowaniu i wyjaśnianiu przyczyn przestrzennych zróżnicowań rozwoju, a także w programowaniu działań interwencyjnych podejmowanych w ramach podejścia zorientowanego terytorialnie, które obecnie jest podstawą paradygmatu polityki spójności Unii Europejskiej. Rozdział został podzielony na cztery części. We wprowadzeniu przedstawiono wyzwania i szanse rozwojowe dyscypliny geografia społeczno-ekonomiczna i gospodarka przestrzenna, zwracając uwagę na dyskusję na temat znaczenia terytorium i przestrzeni we współczesnych procesach rozwojowych. W drugiej części rozdziału w syntetyczny sposób zaprezentowano genezę terytorialnej składowej rozwoju podkreślając w jej podstawach teoretycznych dorobek geografii społeczno-ekonomicznej i gospodarki przestrzennej. Trzecia część rozdziału prezentuje podstawowe założenia i aktualną ewolucję polityki rozwoju zorientowanej terytorialnie (place-based policy) podkreślając w nich szanse dla rozwoju funkcji poznawczych i praktycznych geografii społeczno-ekonomicznej i gospodarki przestrzennej. Rozdział kończy podsumowanie zawierające wnioski i rekomendacje dotyczące możliwości wzmacniania roli geografii społeczno-ekonomicznej i gospodarki przestrzennej w praktyce polityki spójności.

Posybilizm geograficzny jako pogląd uznający współzależność środowiska przyrodniczego i funkcjonujących w nim społeczeństw może być pomocny w budowaniu integracji pomiędzy dyscyplinami geografii w zakresie określania interakcji człowieka i środowiska. Celem artykułu jest przedstawienie kilku kierunków badawczych pozwalających na integrację studiów interdyscyplinarnych związanych z gospodarką i środowiskiem, jakie mogą być rozwijane przez geografów społeczno-ekonomicznych i specjalistów z zakresu gospodarki przestrzennej z wykorzystaniem wiedzy nauk o Ziemi i środowisku. Zwrócono uwagę na badania, których wyniki posłużą do optymalizowania warunków życia człowieka, jego dobrostanu, adaptacji do zmian globalnych zachodzących w megasystemie środowiska, wykorzystaniu potencjału przyrody do wzmacniania procesów rozwojowych miast i regionów z uwzględnieniem koncepcji sustensywności.

Przedmiotem analizy jest rozpoznanie rozwoju podejścia do domeny geografii jako całości w świetle literatury międzynarodowej i publikacji polskich geografów. Naszkicowano potencjał koncepcji systemu interakcyjnego ‘człowiek – środowisko’ oraz zrównoważonego rozwoju, a także zarządzania środowiskiem jako kompleksowych pól badawczo-aplikacyjnych. Na tym tle zarysowane zostało podejście polskich geografów społeczno-ekonomicznych do jedności geografii. Dokonany przegląd prowadzi do wniosku, że potencjał integrujących pól badawczych nie jest wykorzystany, a czołowi geografowie deklarując celowość podejścia kompleksowego koncentrują się na problemie integralności własnej subdomeny geograficznej. Taki stan prowadzi do propozycji, aby przełamywać dychotomię dyscypliny stymulując badania integrujące w ramach geografii przyrodniczej, geografii człowieka i geografii kompleksowej jako rdzeniowych subdyscyplin łączących człon przyrodniczy i społeczno-ekonomiczny.

W rozdziale przedstawiono problematykę znaczenia problematyki geografii społeczno-ekonomicznej i gospodarki przestrzennej w edukacji szkolnej w Polsce, w świetle zapisów podstawy programowej dla szkół podstawowych i szkół średnich – liceum i technikum. W pracy zwrócono uwagę na cele i treści kształcenia związane z realizacją problematyki tej dyscypliny geograficznej, podkreślając jej znaczenie w kształceniu geograficznym uczniów, a także przygotowaniu do aktywności zawodowej i społecznej. Zwrócono uwagę na potrzebę rozwijania umiejętności myślenia geograficznego, które powinno prowadzić do lepszego rozumienia zależności między zmianami społecznymi, decyzjami gospodarczymi a zagospodarowaniem przestrzennym. Przeprowadzone badania zapisów nowej, obowiązującej od 2017 r. w szkołach podstawowych, a od 2019 r. w szkołach średnich podstawy programowej wskazują na istotną rolę geografii społeczno-ekonomicznej i gospodarki przestrzennej w edukacji szkolnej w Polsce, w porównaniu do wcześniejszych zapisów. We wnioskach podkreślono, że kształcenie z tego zakresu przyczynia się do lepszego zrozumienia współczesnego świata przez uczniów oraz przygotowuje ich do dalszego kształcenia na studiach wyższych, gdzie na wielu kierunkach kompetencje z tego zakresu są niezbędne, a także do aktywnego uczestnictwa w życiu społecznym i gospodarczym.

Celem opracowania pt. O systemowym podejściu w geografii społeczno-ekonomicznej i gospodarce przestrzennej, jest przedstawienie teoretyczno-metodologicznych podstaw zastosowania podejścia systemowego w tej nowej dyscyplinie naukowej, a także wybranych przykładów zastosowania tego podejścia w środowisku badawczym nazywanym poznańską szkołą geografii społeczno-ekonomicznej i gospodarki przestrzennej Uniwersytetu im. A. Mickiewicza w Poznaniu. Uzasadnieniem podjęcia takiego tematu jest świadomość systemowej natury badanej i kształtowanej w ramach tej dyscypliny rzeczywistości. Przedstawione zostały podstawowe założenia ogólnej teorii systemów z wskazaniem na rolę tej teorii w badaniach naukowych, wskazano na możliwości zastosowania podejścia systemowego w geografii społeczno-ekonomicznej i gospodarce przestrzennej oraz przytoczono wybrane przykłady takich zastosowań. Zachęcając do stosowania podejścia systemowego w prowadzonych badaniach naukowych oraz w działalności praktycznej, zwrócono uwagę na korzyści i ograniczenia stosowania takiego podejścia.

Celem opracowania jest ocena wybranych miar przepływów oraz miar związanych z transportem jako wskaźników nierówności terytorialnych. Posłużono się przykładem polskich jednostek NUTS2 dla wykazania pozycji w skali europejskiej oraz jednostek lokalnych (LAU1 lub LAU2) w odniesieniu do zróżnicowań wewnętrznych. Zastosowano kilka metod opisanych szczegółowo m.in. w raportach z projektu ESPON IRiE. Jako miarę potencjalnej pozycji w układzie przepływów zastosowano dostępność potencjałową. Odrębnie odniesiono się do badań z zakresu modelowania ruchu pojazdów ciężarowych. W podsumowaniu zaproponowano sposoby wykorzystania miar przepływów w ocenie stanu oraz w ewaluacji przeciwdziałania nierównościom terytorialnym.

Celem opracowania jest zwrócenie uwagi na źródła danych, pozwalające w części wypełnić deficyty poznawcze i zaangażowanie badaczy w rozpoznaniu przestrzennych zjawisk społeczno–gospodarczych w skali lokalnej. Praca ma charakter przeglądowy oraz zawiera interpretacje oraz refleksje nad stanem, możliwością wykorzystywania przywoływanych źródeł danych. Zwrócono szczególną uwagę na te dane i bazy danych, które wykorzystywane są przy analizie ruchliwości przestrzennej. Odwołano się zarówno, do statystyki publicznej, baz danych edukacyjnych, transakcji bankomatowych, jak i danych związanych z rozwojem technologii cyfrowych – informacje o przemieszczeniach użytkowników telefonów komórkowych. Poza opisem tych źródeł, wskazano ich utylitarność oraz trudności związane z dostępem oraz korzystaniem z nich.

Miasto jest jednym z głównych obszarów zainteresowań geografów, a geografia miast ma od lat ugruntowaną pozycję wśród subdyscyplin geografii społeczno-ekonomicznej. Jednocześnie geografia społeczno-ekonomiczna, a także gospodarka przestrzenna znajdują się w polu badawczym interdyscyplinarnych dziedzin, takich jak studia miejskie (urban studies). Jednym z najbardziej frapujących zagadnień badawczych urban studies są koncepcje miast, które w ostatnich dekadach, przede wszystkim pod wpływem globalizacji, przeżywają prawdziwy renesans. W pracy poddano analizie główne cechy współczesnych koncepcji miast oraz dokonano ich systematyzacji. Określono także ich funkcje i znaczenie zarówno w kontekście naukowym, jak i praktycznym. Przedstawiono aspekty geograficzne istotne w badaniach nad koncepcjami miast. W podsumowaniu znalazły się krytyczne uwagi na temat tworzenia i wdrażania koncepcji miasta oraz postulaty dalszych badań.

Niniejszy artykuł ma na celu krótkie przedstawienie kwestii segregacji społecznej i wyzwań oraz perspektyw, jakie stoją przed badaczami, którzy zajmują się tym zjawiskiem. W pierwszej części artykułu zaprezentowany został rozwój koncepcji teoretycznych mających na celu wyjaśnienie zjawiska segregacji społecznej. Następnie, z uwagi na fakt, że pomiar operacjonalizuje kwestię segregacji, przedstawione zostały zarówno tradycyjne, jak i nowe metody badawcze stosowane w analizie zjawiska segregacji. W ostatniej części artykułu odniesiono się do głównych wyzwań i perspektyw, jakie stoją przed geografami badającymi nierówności społeczne oraz podziały społeczno-przestrzenne w XXI w. W opinii autora, dalszy rozwój nowatorskich badań nad zjawiskiem segregacji społecznej wymagać będzie podejścia interdyscyplinarnego oraz wykorzystania innowacyjnych metod badawczych i źródeł informacji w generowaniu istotnych danych o ludności w dobrej rozdzielczości przestrzennej.

Zwroty naukowe i redefiniowanie pojęć to imperatyw rozwoju nauki, która starając się poznać, zrozumieć i wyjaśnić dynamikę świata, musi podążać za zmianami lub wręcz je wyprzedzać. Współczesne zmiany środowiskowe na naszej planecie sprawiają, iż oświeceniowe podziały w osi natura-kultura przestały wystarczać do opisu życia na Ziemi. Nadal jako ludzie utrzymujemy swój społeczny i kulturowy status, jednak na pewno środowisko biotyczne oraz, być może geo-środowisko, zyskują inną pozycję relacyjną w stosunku do istot ludzkich. Celem niniejszego tekstu jest dyskusja nad konsekwencjami udziału istot pozaludzkich i bytów geo-środowiskowych w społecznym świcie człowieka z perspektywy współczesnej polskojęzycznej geografii społeczno-ekonomicznej i gospodarki przestrzennej. Moim zdaniem nadeszła pora, aby dyskusja na temat sprawczej roli podmiotów pozaludzkich stała się także jednym z wyraźnych nurtów krajowej geografii społecznej oraz gospodarki przestrzennej, także w utylitarnym aspekcie planowania.

W niniejszym opracowaniu omówiono zagadnienia związane z utylizacją i zarządzaniem odpadami w kontekście postępującego zanieczyszczenia środowiska. Pokazano jaka jest skala wytwarzania odpadów i na konkretnych przykładach przedstawiono kierunki działań w zakresie gospodarki odpadami (m.in. segregacji, recyklingu i utylizacji).

Marketing miejsc to domena aktywności społecznej, która pozostaje w polu zainteresowań naukowych i dydaktycznych wielu dyscyplin. Należy do nich także geografia społeczno-ekonomiczna, która podejmując problematykę korzyści określonych miejsc dla określonych działalności, w sposób zasadniczy wpisuje się w dyskurs naukowy dotyczący tego rodzaju marketingu. Celem badawczym artykułu jest próba zarysu potencjału naukowo-badawczego tkwiącego w marketingu miejsc jako międzydyscyplinarnej dziedzinie wiedzy i działalności praktycznej z perspektywy geograficznej. Jak wynika z przeprowadzonych badań geograficzne postrzeganie miejsc wnosi do teorii marketingu bardzo konkretne propozycje, które poszerzają patrzenie ekonomiczne. Jest ono jednak słabo zauważalne i to nie tylko przez przedstawicieli innych dyscyplin.

Współcześnie przestrzeń morska przechodzi głęboką transformację. Morska energetyka wiatrowa jest obecnie jedną z najszybciej rozwijających się technologii odnawialnych źródeł energii na świecie. Pojawia się problem, jak zmagazynować nadwyżki powstałej energii. Jednym ze sposobów w tym zakresie jest produkcja na morzu wodoru z wykorzystaniem tam wyprodukowanej energii elektrycznej. Celem artykułu jest przybliżenie nowych możliwości energetycznych wykorzystania obszarów morskich w zakresie produkcji zielonego wodoru z energii elektrycznej morskich farm wiatrowych.

Określenie zagospodarowania przestrzennego zawarte w przepisach prawa to zagospodarowanie terenu, w jego obecnym lub przyszłym wymiarze funkcjonalnym, lub przeznaczenie społeczno-gospodarcze terenu, w tym mieszkaniowe, przemysłowe, handlowe, rolnicze, leśne, wypoczynkowe, wynikające z dokumentów planistycznych. Czy istnieje zatem takie zagadnienie jak zagospodarowanie przestrzenne terenu pod powierzchnią wody? Zdecydowanie tak. Przemawia za tym treść podanej definicji oraz wiele przykładów budowli związanych z poborem wody, zrzutem ścieków, zabezpieczenia przeciwpowodziowego czy związanych z retencjonowaniem wody. Na potrzeby niniejszej publikacji, ten interesujący z wielu powodów i przyszłościowy problem badawczy, przedstawiono pod kątem zagospodarowania podwodnego ekosystemów wodnych. Odniesiono się głównie do jezior, zwracając szczególną uwagę na potrzeby turystyczne (wypoczynkowe i rekreacyjne), a dokładnie na potrzeby turystyki kwalifikowanej, jaką jest płetwonurkowanie.